Stanisław Wyspiański (1869-1907), znany przede wszystkim jako autor Wesela, zajmował się malarstwem, rzeźbą i grafiką, tworzył poezje i dramaty, był również inscenizatorem i reformatorem teatru. Jest jedną z najbardziej rozpoznawalnych postaci Młodej Polski, znaną również jako Czwarty Wieszcz.
Ojciec, Franciszek, był rzeźbiarzem. W roku 1880 zmarła jego matka Maria z Rogowskich, a Twórca wychowywał się u ciotki Joanny Stankiewiczowej, której mąż utrzymywał kontakty z elitą kulturalną Krakowa. Stanisław kształcił się w gimnazjum św. Anny (Nowodworskiego). Poznał tam m.in. Józefa Mehoffera, Lucjana Rydla i Stanisława Estreichera. Brał też udział w przedstawieniach teatru amatorskiego, równocześnie oglądając na scenach krakowskich najlepszych aktorów polskich końca XIX wieku, m.in. Helenę Modrzejewską.
W latach 1884-1887 studiował z przerwami historię sztuki na Uniwersytecie Jagiellońskim oraz malarstwo w krakowskiej Szkole Sztuk Pięknych. Jego profesorami byli m.in. Władysław Łuszczkiewicz i Jan Matejko. Ten ostatni, dostrzegłszy umiejętności Wyspiańskiego, powierzył mu wykonanie części polichromii bazyliki Mariackiej. W roku 1902 docenturę Akademii Sztuk Pięknych otrzymał sam Wyspiański.
Rok 1890 przyniósł podróż edukacyjną po Europie (Włochy, Szwajcaria, Francja, Niemcy, Czechy). Artysta opisywał oglądane przez siebie katedry gotyckie i romańskie w listach, zwłaszcza do Lucjana Rydla oraz w Notatniku z podróży po Francji. I w korespondencji i w notatniku przejawiała się tzw. teatralność patrzenia ich autora. Chętnie odwiedzał zagraniczne teatry (Hamlet w Dreźnie, opery Wagnera). Fascynowała go założona jeszcze w czasach Moliera Comédie Française i jej inscenizacje tragików greckich. Podczas pobytu zagranicą powstają pierwsze liryki o bardzo osobistym charakterze, często ujęte w formę listów.
W roku 1891 rozpoczął trzyletnie studia malarskie w Paryżu. Uczył się w prywatnej Académie Colarossi, oglądał obrazy Paula Gaugina i nabistów. Jego uwagę przyciągał też drzeworyt japoński.
W latach 1897-1905 pracował przy malowidłach i słynnych witrażach do kościoła Franciszkanów w Krakowie. W l. 1898-99 pełnił funkcje kierownika graficznego pisma „Życie”, tworząc jego nową formę graficzną. Ilustrował również książki, w tym własną edycję Iliady po grecku i po polsku (parafraza poetycka Juliusza Słowackiego). Wprowadzone przez Stanisława Wyspiańskiego układy graficzne i typografia wywołały transformację polskiej grafiki książkowej jako takie, można go zatem uznać za jej reformatora. Zajmował się chętnie również sztuką użytkową, m.in. projektował wnętrza i meble.
W roku 1898 Wyspiański wystawił swój dramat Warszawianka, wziął również udział w pierwszej wystawie secesji wiedeńskiej. Do roku 1903 pracował jako malarz-dekorator i inscenizator w Teatrze Miejskim w Krakowie, w którym od roku 1901 realizował premiery własnych sztuk. W tymże roku przygotował pierwsze opracowanie teatralne Dziadów (tekst adaptacji ukazał się w r. 1901). Przez lata był w związku z Teodorą Teofilą Pytko, którą pojął za żonę w roku 1900, być może pod wpływem lektury Zmartwychwstania Tołstoja. Miał z nią córkę Helenę i syna Stanisława. Małżonków przedstawia Autoportret artysty z żoną z roku 1904.
W roku 1901 nawiązał współpracę z Teatrem Miejskim oraz wystawił Wesele. Rok później powstaje dobrze znany obraz Macierzyństwo, przedstawiający żonę karmiącą ich syna, w roku 1905 powstaje kolejna wersja obrazu. W roku 1904 odbywa się premiera Akropolis oraz Nocy listopadowej. Powołał do istnienia i tworzył ideologię polskiego teatru monumentalnego, wywiedzionego z XVI Lekcji mickiewiczowskich wykładów o literaturze słowiańskiej. Stworzył 37 tekstów dramatycznych – tyle samo co Wiliam Szekspir. Orientował się w plejadzie konwencji dramaturgii europejskiej (dramat grecki, szekspirowski, Wagner, teatr Maeterlincka). Wesele, wchodzące wraz z Wyzwoleniem i Akropolis w skład trylogii ideowej stanowiło rozrachunek z Polską czasów Wyspiańskiego. Dzieło czerpało z poetyki symbolizmu, natomiast spotkanie reprezentantów kilku grup społecznych posłużyło do diagnozy kondycji narodu przygniecionego inercją narodowej tradycji i brakiem własnej państwowości. Dziełem Autora sztuki była też jej oprawa muzyczna i dekoracje.
W latach 1904-1905 stworzył cykl widoków kopca Kościuszki. Bez powodzenia kandydował na stanowisko dyrektora oraz dzierżawcy Teatru Miejskiego. W roku 1905 został jednak radnym Krakowa. Bardzo zły stan zdrowia zmusił go do przeniesienia się na wieś, gdzie pracował nad przekładem Cyda i dramatem Zygmunt August, którego już nie zdołał dokończyć. Zmarł przedwcześnie, bo w wieku 38 lat. Spoczywa w krypcie kościoła Na Skałce. Pogrzeb był manifestacją narodową.
Do dorobku Wyspiańskiego nawiązywał m.in. Leon Schiller (teatr monumentalny), Juliusz Osterwa ze swą Redutą oraz Teatr Laboratorium Jerzego Grotowskiego. Nowe interpretacje zaprezentowali Konrad Swinarski i Andrzej Wajda, a już w XXI wieku Jerzy Grzegorzewski.
Lata młodzieńcze
Stanisław Mateusz Ignacy Wyspiański urodził się 15 stycznia 1869 roku w Krakowie. Jego ojciec, Franciszek, był rzeźbiarzem i być może fotografikiem (fotografem-amatorem?). Stanisław od roku 1880 wychowywał się u krewnych – K. i J. Stankiewiczów, gdyż matka, Maria z Rogowskich, zmarła gdy Wyspiański miał siedem lat, zaś ojciec nie był w stanie zająć się synem w odpowiedni sposób. Dom Stankiewiczów był ogniskiem kultury, gościli w nim m.in. Jan Matejko, Józef Szujski i Karol Estreicher.
Młody Stanisław uczył się w znanym i prestiżowym gimnazjum Nowodworskiego (św. Anny). Znaczny wpływ na jego formację intelektualną wywarł nacisk kładziony przez pedagogów tegoż gimnazjum na wykład historii Polski. W szkolnych latach zaprzyjaźnił się z Józefem Mehofferem, Lucjanem Rydlem Stanisławem Estreicherem, Henrykiem Opieńskim (muzykolog i kompozytor) oraz Jerzym Żuławskim (filozof, pisarz młodopolski, dramaturg). W latach szkolnych Wyspiański podjął też pierwsze znane filologom próby literackie (dramatyczna interpretacja obrazu Matejki Batory pod Pskowem z roku 1886) jak również najwcześniejsze próby malarskie (pierwsze znane dzieła to jednak dopiero autoportret z 1890 i szkice z podróży po Europie oraz rysunki z zielnika).
W roku 1887 rozpoczął studia malarskie w krakowskiej Szkole Sztuk Pięknych. Dyrektorem tej uczelni był wówczas Jan Matejko, który powierzył Wyspiańskiemu jako wyróżniającemu się uczniowi, udział w wykonaniu polichromii Kościoła Mariackiego swego projektu. Wraz z Józefem Mehofferem Artysta zaprojektował dla Jana Matejki 36 kwater witraży. Doświadczenia zebrane podczas realizacji tego zadania stały się szczególnie cenne, gdy Wyspiański przystąpił do tworzenia własnych dzieł malarstwa monumentalnego. Studiował również na wydziale filozoficznym Uniwersytetu Jagiellońskiego, wpierw w latach 1887-1890, następnie 1896-1897. Słuchał wykładów z historii sztuki prowadzonych przez M. Sokołowskiego oraz z historii i literatury.
Artystyczne dojrzewanie
W roku 1890 wyjechał na dłuższy czas do krajów Europy Zachodniej. Odwiedził Włochy i Szwajcarię, skąd udał się do Francji, a następnie do Niemiec i stolicy Czech. W latach 1891-1894 trzykrotnie przebywał w Paryżu. Żył tam w niezbyt dobrych warunkach materialnych, będąc stypendystą Szkoły Sztuk Pięknych, jednak wiele malował i uczęszczał do prywatnej Académie Colarossi, założonej przez rzeźbiarza włoskiego Filippo Colarossiego. Była to szkoła powołana jako alternatywa do państwowej École des Beaux Arts, postrzeganej przez awangardowych twórców jako instytucja zachowawcza. Przykładowo, można wskazać, że szkoła włoskiego artysty, podobnie jak Académie Julian, przyjmowała kobiety, pozwalając im m.in. na pracę z nagimi modelami męskimi. Poza Wyspiańskim, polskimi uczniami tej placówki byli rzeźbiarz Stanisław Jackowski, malarz Alfons Karpiński, Józef Mehoffer, pierwsza polska malarka zawodowa pochodzenia żydowskiego Mela Muter oraz Włodzimierz Tetmajer.
W Paryżu Twórca spotkał Władysława Ludwiga Ślewińskiego, a także zetknął się z Paulem Gauguinem i grupą nabistów. Również malarstwo Pierre’a Puvis de Chavannes, w tym freski w Panteonie wywarły na Twórcę znaczny wpływ. Poszerzał i doskonalił swój warsztat malarza, jednocześnie coraz więcej uwagi poświęcając twórczości dramatycznej. Chętnie odwiedzał operę, oglądał wystawienia sztuk klasyków francuskich, zachwycił się Szekspirem oraz tragedią antyczną. Wtedy też powstały pierwsze próby dramatyczne Stanisława Wyspiańskiego: Królowa Polskiej Korony (związana ściśle z kartonami do lwowskich witraży), pierwsze redakcje Daniela, Legendy, Warszawianki oraz Meleagra. Poszczególne utwory Poeta kończył już po powrocie do Krakowa, gdzie znalazł się w sierpniu roku 1894. W tym czasie zmagał się z obniżeniem nastroju albo i depresją, jednakże pomocą okazało się m.in. dynamiczne życie kulturalne miasta, stającego się jednym z najważniejszych ośrodków twórczych, zwłaszcza literatów Młodej Polski. Wyspiański przystąpił do projektowania polichromii w odnawianym kościele Franciszkanów przy Placu Wszystkich Świętych. Tam też znalazły się jego witraże: Stań się, przedstawiający Boga Ojca w geście kreacji świata oraz nieco mniej znane przedstawienia błogosławionej Salomei oraz św. Franciszka z Asyżu.
Kapłaństwo sztuki
Ważne dla dalszego rozwoju Twórcy okazało się nawiązanie kontaktów i współpracy z krakowskim Teatrem Miejskim (Teatr im. Juliusza Słowackiego) w okresie kierowania nim przez Tadeusza Pawlikowskiego. Dla niego właśnie Wyspiański opracował tzw. Apoteozę na uroczystość odsłonięcia pomnika Adama Mickiewicza w roku 1898. W tymże teatrze 26 listopada 1898 wystawił Warszawiankę, wydrukowaną w tym samym roku w krakowskim Życiu. Rok później na deskach Teatru Miejskiego będzie można zobaczyć Lelewela. Trzeba dodać, że chociaż Wyspiański współpracę z krakowską sceną rozpoczął formalnie jako dekorator- malarz, parę lat później przygotowywał już ważne premiery: Weselew roku 1901 oraz Wyzwolenie w 1903.
W roku 1897 przygotował liczne ilustracje dla pisma Życie, stworzył też jego nową szatę graficzną. Wyspiański był również współzałożycielem powstałego w roku 1897 Towarzystwa Artystów Polskich „Sztuka”. Nieobca była mu kariera akademicka, bowiem w roku 1902 objął funkcję docenta, a wkrótce profesora Akademii Sztuk Pięknych. Angażował się również w aktywność samorządową, bowiem w roku 1905 został radnym miejskim. Jego twórczość plastyczna w tym okresie była wielotorowa i mocno zindywidualizowana (jest do dziś rozpoznawalna wręcz na pierwszy rzut oka). Malował chętnie portrety znanych i wybitnych osób, autoportrety, portery dziewcząt, dzieci i kobiet (m.in. pastele Helenka, Śpiący Mietek, Śpiący Staś, Macierzyństwo) Stosował przede wszystkim technikę pastelową, po którą chętnie sięgał również tworząc pejzaże (Chochoły na Plantach, 1898-1899, widoki na Kopiec Kościuszki). W latach 1904-1905 opracował wraz z Władysławem Ekielskim projekty przebudowy wzgórza Wawelskiego (Akropolis).
Zreformował polską grafikę książkową, zwłaszcza jako kierownik artystyczny Życia w latach 1898-1899, gdy jego redaktorem był Stanisław Przybyszewski, jak również jako twórca typografii i układu graficznego w utworach własnych. Warto dodać, że przytłaczającą większość z nich wydał nakładem, zatem i kosztem, własnym. Wyspiański zajmował się również projektowaniem wnętrz i mebli, tym samym był jednym z prekursorów sztuki stosowanej w nowoczesnym sensie.
Przedwczesne odejście
W roku 1905 Wyspiański przedstawił swą kandydaturę na stanowisko dyrektora krakowskiego Teatru Miejskiego po Józefie Kotarbińskim. W programie działalności kreślił plany odnowienia i wzbogacenia wielkiego repertuaru, angażując w owe projekty cały swój potencjał twórczy (por. dynamikę zdarzeń oddaną w korespondencji ze Stanisławem Lackiem). Niestety dyrektorem został Ludwik Solski. Wcześniej, bo w roku 1900, Dramaturg ożenił się z chłopką Teodorą Teofilą Pytko, której nieślubnego syna Teodora adoptował. Jeszcze przed zawarciem związku małżeńskiego miał z Teodorą córkę Helenę (1895-1971) i syna Mieczysława (1899-1920). Z „prawego łoża” pochodził syn Stanisław (1901-1967). W listopadzie roku Twórca 1900 wziął też udział w słynnym weselu Lucjana Rydla w Bronowicach Małych.
Stanisław Wyspiański był już wtedy człowiekiem poważnie chorym na kiłę. Leczył się w Rymanowie i austriackim kurorcie Bad Hall. Zamieszkał w swej chałupie w Węgrzcach pod Krakowem, gdzie kończył swe ostatnie dzieła, po części dyktując. Przygotował ostatnią redakcję Sędziów oraz parafrazę Cyda. Zmarł 28 listopada 1907 roku w Krakowie w prywatnej lecznicy dr Jana Kazimierza Gwiazdomorskiego przy ul. Siemiradzkiego 1. Pozostawił nieukończony dramat Zygmunt August, którego fragment ukazał się w Przeglądzie Powszechnym z tegoż roku.
Spoczął w bazylice św. Michała Archanioła i św. Stanisława Biskupa na Skałce w Krypcie Zasłużonych, zaś ceremonia pogrzebowa stała się wielką manifestacją patriotyczną. Wraz ze Stefanem Żeromskim był duchowym wodzem pokolenia, cechował się potężnym intelektem, wielkimi zdolnościami twórczymi, wszechstronnym talentem oraz krytycznym podejściem do sytuacji społecznej i politycznej.
Stanisław Wyspiański był twórcą na tyle ważnym dla epoki Młodej Polski, a przede wszyst-kim tak płodnym i cenionym artystą, że po śmierci został upamiętniony w wielu miejscach - w Krakowie można zobaczyć między innymi jego pomnik przy ul. 3 Maja, powstało także Mu-zeum Stanisława Wyspiańskiego, oddział Muzeum Narodowego w Krakowie. Setna rocznica śmierci artysty, rok 2007 został z kolei ustanowiony przez Sejm RP Rokiem Stanisława Wy-spiańskiego. W 2017 r. natomiast "Wesele" Wyspiańskiego zostało wybrane jako lektura pod-czas Narodowego Czytania. Dramat „Wesele” wciąż wystawiany jest na deskach teatrów, a w 1972 r. powstała także ekranizacja autorstwa Andrzeja Wajdy.
Konteksty twórczości Wyspiańskiego
Stanisław Wyspiański należy do jednego z najważniejszych twórców zasadniczej transformacji sztuki polskiej przełomu XIX i XX wieku. W swoich koncepcjach inscenizacji był rzeczywistym reformatorem teatru polskiego u zarania XX wieku („teatr ogromny”)
Wczesne utwory dramatyczne Wyspiańskiego powstawały dzięki inspiracjom obcym, zwłaszcza Wagnera. Z takiej perspektywy trzeba spojrzeć np. na dramat muzyczny Legenda I z roku 1898 oraz Daniel (wystawiony dopiero w roku 1932). Wpływy i inspiracje M. Maeterlinckiem widać w Warszawiance jak również w Protesilasie i Laodamii z roku 1899. Na spotkaniu z klasyką francuską scen paryskich Stanisław Wyspiański opierał się pisząc Lelewela. Mimo inspirowania się i recypowania koncepcji zachodnich, już w tych wczesnych dziełach dostrzec można własna drogę wiodącą do dramatu monumentalnego, który podejmuje przede wszystkim tradycję polską. Tradycja ta to dramaturgia wielkich romantyków: Mickiewicza, Słowackiego, Krasińskiego. Wyspiański sięgał do problematyki i tematów dobrze zakorzenionych w polskim romantyzmie, będącej jednocześnie punktem odniesienia dla historii Polski pierwszej połowy XIX wieku. W związku z tym pozostawało też wprowadzanie do dramatów postaci wielkich twórców właśnie epoki romantyzmu (Warszawianka, Lelewel, Noc listopadowa). Pochodzący z roku 1900 Legion ożywia na nowo historię mickiewiczowskich planów wojskowych z czasów Wiosny Ludów, wykorzystując przy tym bogate w znaczenia symboliczne Koloseum jako tło dla nocnej rozmowy „wieszczów”.
Wyspiański dokonał odnowy dramatu o kompozycji otwartej, pochodzącego z tradycji romantycznej. Formę tę wykorzystał do wypowiadania się na tematy ważne, podstawowe dla życia narodu, który już ponad wiek pozostawał bez własnej państwowości. Wypowiedzi jego miały charakter rozrachunkowy, lecz i wskazujący na możliwą przyszłość, ujętą w na nowo ujętej perspektywie wieszczej. Obok krytyki, pojawiały się też postulaty programowe, niekiedy Autor włączał problematykę polską w krąg wielkich pytań filozoficznych, metafizycznych i egzystencjalnych.
Legion prezentował szeroką panoramę dziejów, piętrząc zróżnicowane odniesienia do rozmaitych epok, tym samym tworząc symbole wieloaspektowo ujętego losu narodowego. Wesele i Wyzwolenie mają charakter dramatów współczesności polskiej, są to sztuki w pełni aktualne, co więcej osadzone konkretnie w realiach, nawet z elementami anegdotycznymi, jednakże zasięgiem swego obrazowania, doborem metafor, a zwłaszcza symboli, obejmują i odsyłają na wielu płaszczyznach do podstawowych problemów polskości jako takiej. Stawiają tym samym pytania o programy, idee i ideologie oraz, a nawet przede wszystkim, o mity i złudzenia.
Spośród filozofów, duży wpływ na Stanisława Wyspiańskiego, odegrał, tak chętnie czytany przez Młodą Polskę, Fryderyk Nietzsche. Szczególnie ważny był postulat historii monumentalnej, a przy tym krytycznej, pełniącej funkcję służebną wobec wizji przyszłości, podobnie jak koncepcja mitu – nośnika sensu.
U Wyspiańskiego mity narodowe, które formowały się przede wszystkim jako reakcja na realia niebytu państwowego i ograniczeń obcej, często wrogiej władzy, pojawiają się w dramatach wraz z wielkimi mitami kultury grecko-rzymskiej (Akropolis, Noc listopadowa). Niekiedy mitologia wiąże się z epiką homerycką (np. Protesilas i Laodamia, Meleager). Poszczególne wątki były interpretowane na nowo, traktowane jako tworzywo (podobnie jak w plastyce). Twórca narzucał im swoisty nastrój, kształtował ponadto obraz sceniczny na podobieństwo kompozycji malarskiej lub rzeźbiarskiej (por. dramaty Akropolis, Achilleis z roku 1903 oraz Powrót Odysa z roku 1907). Z mitologią i eposem ściśle skorelowana jest filozofia egzystencjalna Wyspiańskiego, który interpretuje los ludzki jako skrepowany nieodwracalnym przeznaczeniem („klątwa” tragiczna), zło zaś, towarzyszące ludzkim postępkom, jest nie do uniknięcia (determinizm pesymistyczny). Wraz z tym Dramaturg wysuwa jednak etos postawy heroicznej jako konieczności, jedynego ratunku czy sensu dla podejmowania się zmagań ze wszechogarniającym Losem. Zwłaszcza dramaty egzystencjalne określane jako „homerowskie” mają wymowę tragiczną, więcej optymizmu zawiera mit Demeter i Kory (odrodzenie po okresie utajonego życia-pozornej martwoty), wykorzystany w Nocy Listopadowej.
Trudno pominąć refleksję historyczną, obecną w Legendzie, a zwłaszcza w Bolesławie Śmiałym z roku 1903 oraz uzupełniającej go z odmiennej perspektywy młodszej o cztery lata Skałce. Ten dyptyk dramatyczny, korzystający z romantycznej wizji historii z jej wielkimi figurami heroicznych sprawców procesów dziejowych, ukazuje starcie dwóch antytetycznych koncepcji życia, władzy, dobra i moralności działania ludzkiego. W swych komentarzach do Bolesława Śmiałego Autor wyjaśniał, że jego wizja i pojmowanie przeszłości, chociaż kolidujące z „prawdą naukowa” czy też „oficjalną historiografią”, kreują świadomie nową, można powiedzieć neoromantyczną, wizję „dawności” polskiej, a jednocześnie oryginalny dramat. Wyspiański, jedyny raz w swej karierze pisarskiej, miał w zasadzie pełną kontrolę nad inscenizacją dzieła. Był nie tylko autorem tekstu, lecz również scenografii i kostiumów, a ponadto współreżyserem.
Wyspiański oderwał się od XIX-wiecznego weryzmu iluzjonistycznego, mocno obecnego w polskim teatrze, m.in., poprzez postulaty dekoracji kreacyjnej lub rezygnowania ze scenografii jako takiej. W The tragicall historie… pisał: „nie koszt bowiem decyduje o wartości dekoracyi, tylko koncepcya, tylko pomysł i obmyślenie”. Tamże zwracał uwagę na swego rodzaju horror vacui czy hiperrealizm współczesnych „szacownych” scen: „nie koniecznie chodzi o to, aby dekoracya miała być …, bogata architektonicznie, więc n. p. jeśli romańska, to tyle w sobie mieszcząca romańczyzny, że aż dziesięćkroć przeładowana: … jeśli gotycka, to tak przerażająco gotycka, jakim nie jest żaden gotycki kościół…, jak żaden zamek najbardziej obudowany”. Odchodząc od sztywnej "klasyki" reżyserskiego konwenansu, wykorzystywał różnego rodzaju formy: słowo, grę aktorów, malarstwo, architekturę, ruch sceniczny. Dzieło teatralne miało zatem charakter wieloaspektowego procesu współdziałania, ujętego w jednolite stylowo widowisko, podporządkowane osiowej idei utworu (koncepcji nadrzędnej). Realiów epoki nie kopiował, znaki teatralne zaś otrzymywały u Wyspiańskiego charakter przede wszystkim symboliczny. Stosował symultanizm, zmiany perspektywy (obroty sceny albo widowni), nakładania się i przenikania obrazów (interesujące analogie do sztuki filmowej).
Stworzył również dwie tragedie współczesne, oparte na kronice kryminalnej: Klątwa z roku 1899 oraz powstali osiem lat później Sędziowie. Wyspiański wprowadził tu na scenę realia „pospolite”, konkretne (galicyjska karczma, dokładnie opisana w didaskaliach plebania i wieś), jednakże konstrukcję oparł na tragedii klasycznej Grecji, poszczególne wydarzenia nasycił patosem, objawiając jednocześnie tragiczność kondycji ludzkiej w perspektywie religijnej, moralnej i metafizycznej.
Teatr Stanisława Wyspiańskiego zajmuje ważną i wartą uwagi rolę w ogólnoeuropejskim procesie tzw. Wielkiej Reformy teatru, rozpoczętej na przełomie XIX i XX wieku. Kontynuował ją m.in. Leon Schiller. Pojmowaniu sztuki teatru Twórca dał wyraz w wyżej cytowanej odrębnej książce o Hamlecie, dotyczącej „aktorów polskich” zatytułowanej The Tragicall Historie of Hamlet… świeżo przeczytana i przemyślana przez St. Wyspiańskiego (1905).
Należy również poświęcić kilka słów odrębnej grupie twórczości pisarskiej Wyspiańskiego – rapsodom, nawiązującym do poezji Juliusza Słowackiego, a zwłaszcza Króla-Ducha. Są to poematy o cechach tak liryki, jak i eposu. Zawiera się w nich wizja dziejów i „dawności” legend z protagonistami-herosami wraz z krytyką czasów współczesnych i wołaniem o wielkość na miarę bohaterską. Poszczególne rapsody historyczne Stanisław Wyspiański tworzył paralelnie, a często równocześnie z witrażami do katedry krakowskiej (Kazimierz Wielki, Bolesław Śmiały z roku 1900, fragmenty Wernyhory i Świętego Stanisława, z lat 1900-1902, Henryk Pobożny pod Lignicą z roku 1903 oraz pochodzący z tego samego roku Piast).
Niejako na marginesie twórczości pozostaje ekspresyjna liryka Dramaturga, która zwykle miała charakter ulotny, powstawała jako fragmenty listów, bez myśli o publikacji. Stąd jej charakter intymny, pełen melancholii, refleksji ale i ironii (Jakżeż ja się uspokoję, Gdy przyjdzie mi ten świat porzucić, Niech nikt nad grobem mi nie płacze i inne).Trudno również zapomnieć o parafrazie hymnu łacińskiego Veni Creator, powstałej w roku 1905. Same listy Wyspiańskiego można określić jako „największą powieść polskiego modernizmu”, pozbawioną, odmiennie, niż listy Zygmunta Krasińskiego do Delfiny Potockiej, elementu romansu, jednak przepełnioną namiętnością- pożądaniem Sztuki (Magdalena Popiel w kontekście korespondencji ze Stanisławem Lackiem).
Rafał MarekLiteratura:
Jan Nowakowski, s.v. Stanisław Wyspiański [w:] Literatura polska. Przewodnik encyklopedyczny, PWN, Warszawa 1984-1985, vol. II, s. 649-650;
Magdalena Popiel, List artysty jako gatunek narracji epistolograficznej. O listach Stanisława Wyspiańskiego, Teksty Drugie 4 (88) 2004, https://ruj.uj.edu.pl/xmlui/bitstream/handle/item/130273/popiel_list_artysty_jako_gatunek_narracji_epistolograficznej_2004.pdf;
Jan Sten, Pisarze polscy. Wrażenia literackie, Lwów-Warszawa 1903 https://pl.wikisource.org/wiki/Pisarze_polscy_(Sten);
Stanisław Wyspiański, Studium o „Hamlecie”, https://pl.wikisource.org/wiki/The_tragicall_historie_of_Hamlet,_Prince_of_Denmark_by_William_Shakespeare;
Wikipedia, Academie Colarossi https://en.wikipedia.org/wiki/Acad%C3%A9mie_Colarossi;
Wikipedia, Franciszek Wyspiański https://pl.wikipedia.org/wiki/Franciszek_Wyspia%C5%84ski;
Wikipedia, Stanisław Wyspiański https://pl.wikipedia.org/wiki/Stanis%C5%82aw_Wyspia%C5%84ski;